دوره نوجوانی از مهم ترین و حساس ترین دوره های زندگی انسان به شمار می رود; زیرا در این دوره نوجوان به دنبال یافتن هویت خویش، در مسیر شكل دادن به شخصیتی متكی به خود گام برمی دارد. سؤالات متعددی نیز در ذهن نوجوان نقش می بندد كه چنانچه نتواند پاسخی مناسب برای آن ها بیابد، چه بسا ممكن است شخصیتی متزلزل و احیاناً دوگانه پیدا كند. بنابراین، شناخت جنبه های مهم جسمانی، روانی، اجتماعی، عقلانی و اخلاقی نوجوانان این توانایی را به نوجوان و اطرافیان او می دهد تا شیوه صحیح برخورد با تغییرات جسمی ـ روانی به وجود آمده را بدانند و تا حدی از بروز ناسازگاری های خاص این دوران جلوگیری نمایند. این مقاله، نیم نگاهی به جنبه های مهم شخصیت نوجوانان انداخته است.
دوره نوجوانی هم زمان است با دوره بلوغ; یكی از بحرانی ترین دوره های زندگی. در دروه بلوغ، تغییرات گوناگونی در ابعاد شخصیتی نوجوان رخ می دهد كه هر كدام به نوعی می تواند بر او اثر بگذارد و حتی گاهی شخصیّت او را دگرگون سازد. این نبشتار، به برخی از این جنبه ها اشاره دارد. اما پیش از ورود به اصل بحث، توجه به چند نكته لازم است:
۱ـ بحران بلوغ: فرایند بلوغ یكی از بحرانی ترین دوره های زندگی هر فرد است. استانلی هال، (Hall, Stanly) كه به پدر روان شناسی بلوغ معروف است، این مرحله را «دوران طوفان و فشار» می نامد. نوجوان دراین دوره،تمایلاتوخواهش های متضادی دارد; مثلاً با این كه می خواهد با دوستان باشد، به تنهایی نیزعلاقه مند است.۱
روسو دوره بلوغ را تولّد مجدّد می داند. او می گوید: وقتی فرد به دوره بلوغ می رسد مثل این است كه فرد دیگری با خصوصیات بدنی و روانی متفاوتی در وی به وجود آمده است.۲
در هفت سال سوّم زندگی كه دوران بلوغ و جوانی است، تحولات سریعی در جسم و جان نوجوان پدیدار می گردد و در مدّت كوتاهی اندام و افكارش به كلّی تغییر می كند.۳ دوره نوجوانی و بلوغ به سنین بین ۱۲ تا ۱۸ سالگی اطلاق می شود. این دوره یكی از بحرانی ترین دوره هاست. گاهی گذشتن از مرز كودكی و رسیدن به قلمرو بلوغ با نابسامانی های فراوانی همراه است. در این دوره، نوجوان نه دیگر كودك به حساب می آید و نه هنوز به درستی بالغ گردیده است. وی در مرز بین این دو مرحله (كودكی و بزرگ سالی) قرار می گیرد و با فشارها و انتظارات خاص هر دوره رو به رو می شود; از سویی، اگر كار كودكانه بكند او را ملامت می كنند كه بزرگ شده است و این كار در شأن او نیست و از سوی دیگر، معمولاً با او مانند بزرگ سالان رفتارنمی شود. در زندگی، نقش كودك و بزرگ سال، هر كدام مشخص است و می دانند چه كاری باید انجام دهند، ولی نوجوان در وضع روحی مبهم و پیچیده ای به سر می برد; او به درستی نمی داند چه باید بكند.
۲ـ تعریف بلوغ و نوجوانی: كلمه «بلوغ» یا (Puberty) ممكن است به چند صورت تعریف شود:
الف. بلوغ جنسی: بلوغ به این معنا یعنی رسیدن به سن تولید مثل و شهوت جنسی كه سنین آن در بین ملل و افراد گوناگون بر حسب نژاد، مناطق جغرافیایی و آب و هوایی متفاوت است و معمولاً بین سنین ۱۲ ـ ۱۸ سالگی واقع می شود.
ب. بلوغ جسمی (فیزیولوژیك): بلوغ به این معنا همان آخرین حدّ رشد اندام ها است كه زمان آن از یك سو، به نژاد فرد بستگی دارد واز سوی دیگر، به قوانین رشد و نموّ هر یك از اعضا. در این زمینه، تن كردشناسان (فیزیولوژیست ها) و روان شناسان به این نتیجه رسیده اند كه اندام های انسان تا پنج سال اول زندگی به طور سریع رشد می كند و سپس رشد آن تا سنین ۱۲، ۱۳ سالگی به كندی می گراید، در دوره نوجوانی سرعت رشد دوباره افزایش می یابد و در فواصل بین ۱۸ ـ ۲۵ سالگی جسم به حدّ كمال خود می رسد و رشدش نیز متوقف می گردد. لازم به ذكر است كه تمام قسمت های بدن در دوره رشد به یك میزان رشد نمی كند، بلكه بعضی از اعضا رشد بیش تری دارند، چنانچه مشهور است كه «نوجوان شلوارش یك سال زودتر از كتش كوچك می شود.»
ج. بلوغ شرعی: سن تكلیف در كشورهای گوناگون بر اساس اعتقاداتی كه دارند فرق می كند; مثلاً اسلام سن ۹ سالگی را برای دختران و ۱۵ سال را برای پسران سن بلوغ می داند.۴ البته بعضی از فِرَق اسلامی در سن بلوغ با شیعه فرق دارند; مثلاً فقه حنفی برای دخترسن۱۷ سالگی و برای پسر سن ۱۸ و ۱۹ سالگی را سن بلوغ می داند و فقه مالكی بلوغ را وابسته به سن نمی داند.
د. بلوغ عرفی (سن قانونی): قوانین مدنی كشورها اغلب دو یا سه سال دیرتر از دستورات شرعی نوجوانان را بالغ و مسؤول رفتار خود می داند.
هـ. بلوغ روانی (بلوغ شخصیّت): بلوغ روانی دارای جنبه های گوناگونی از قبیل پختگی، هوش، درك مفاهیم اخلاقی، نقطه اوج حافظه، كمال اراده، انفعالات و سایرخصوصیات ذهنی است كه در صورت هماهنگی، تعادل فرد را به وجود می آورد و در صورت ناهماهنگی، موجب رفتار غیر عادی یا بی تعادلی روانی می شود.
با توجه به تعاریف ارائه شده، بلوغ دارای معانی متفاوتی است، اما منظور روان شناسان ازآن، بیش ترتغییرات بدنی (جسمی و جنسی) می باشد. آنان مراد خود را از دیگر موارد بلوغ با پسوند می آورند; مثل بلوغ روانی، بلوغ شرعی و بلوغ عرفی و... .
۳ـ نوجوانی: اصطلاح «نوجوانی» (Adolesence) در مقایسه با كلمه «بلوغ» معنای وسیع تری دارد و دوران مهمی از زندگی انسان را شامل می شود. سنین بین ۱۲ ـ ۱۸ سالگی، كه سنین نوجوانی است، خود به سه قسم می شود: الف. مرحله پیش از بلوغ: ورود تدریجی كودك به مرحله بلوغ; ب. مرحله بلوغ: ظهور معیارهای بلوغ جنسی مثل عادات ماهیانه و احتلام; ج. مرحله پس از بلوغ: رشد صفات ثانویه جنسی.
الف. اهمیت نوجوانی از دیدگاه دانشمندان: افلاطون این دوره را دوره شراب زدگی روان می داند كه احساسات و عواطف بر افكار فرد چیره می شود.
روسو می گوید: نوجوانی توّلد ثانوی است. استانلی هال معتقد است نوجوانی دوره طوفان و فشار بوده و نوجوانی یك جهش ناگهانی است.
كورت لوین آلمانی هم اعتقاد دارد كه كودك و بزرگ سال، هر كدام یك نوبت، بار كودكی و بزرگ سالی را بر دوش می كشند، ولی نوجوان مجبور است یكجا بار هر دو را بر دوش بكشد; زیرا متعلق به هر دو می باشد.۵
ب. اهمیت نوجوانی از نظر اسلام: اسلام این موضوع را از دو جنبه مثبت و منفی مدّ نظر قرار داده است: در جنبه مثبت، به نظر اسلام، نوجوانی دوره قوّت و توانایی است كه در بین دو دوره ضعف و ناتوانی (كودكی و پیری) قرار گرفته: «اللّهُ الذّی خَلقكُم مِن ضعف ثُمَّ جَعل مِن بعدِ ضعف قوّهًٔ ثُمَّ جَعَل مِن بعدِ قوّهٔ ضعفاً و شیبهًٔ یَخلُق ما یشاءُ و هو العلیمُ القَدیرُ.» (روم: ۵۴)
اولیای اسلام نیز نوجوانی را یكی از نعمت های پر ارج الهی و از سرمایه های بزرگ سعادت در زندگی بشر شناخته اند:
ـ قال رسول الله(صلی الله علیه وآله): «اُوصیكم بِالشُّبّانِ خیراً فاِنّهم اَرقّ افَئدهًٔ اِنّ اللّهَ بَعَثَنی بَشیراً و نَذیراً فَحالَفنی الشُّبّانُ و خالفنی الشّیوخُ.»۶
ـ قال علی(علیه السلام): «شیئان لایُعرف فَضلهما اِلاّ مَنْ فَقَدهما الشّبابُ و العافیهٔ.»۷
در جنب منفی، اولیای الهی از این دوره به دوره جنون و مستی تعبیر كرده اند:
ـ قال رسول الله(صلی الله علیه وآله): «الشّبابُ شعبهٌٔ مِن الجنونِ.»۸
ـ قال علی(علیه السلام): «اصنافُ السُّكرِ اربعهٌٔ: سُكرُ الشّبابِ، سُكرُالمالِ، سُكرُالنَّوم و سُكر المُلك.»۹
اینك پس از بیان مقدمه، به اصل بحث با عنوان ویژگی های مهم نوجوان می پردازیم:
۱ـ بلوغ یا رشد جسمی
یكی از جنبه های مهم و مؤثر در شخصیّت نوجوان بلوغ است. در زمینه تحول بلوغ، دو جریان فكری وجود دارد:
گزل (Gesel) می گوید: بلوغ رشد مداوم و پیوسته ای است كه از كودكی شروع و بدون انقطاع ادامه می یابد كه گاهی سریع و گاهی كند است و نمی توان برای آن خصوصیّات و ساختمان معیّنی ذكر كرد و آن را دارای مراحلی دانست.
پیاژه (Piaget) و والون (Wallon)معتقدند: رشد متشكل از مراحل ودوره های متفاوتی است وهرمرحله
ساخت ذهنی مربوط به خود را دارد و بهّ دلیل همین ساخت، هر مرحله از سایر مراحل جدا و مجزّا است; مثلاً، دوره نوجوانی دوره آشوب درونی و انقلاب شخصیّتی است، در حالی كه دوره كودكی دوره آرامش و سكون است ورشدآن آهنگ یك نواختی دارد. دوران بلوغ كه بابحران مواجه می شود، تغییراتی در كل شخصیت فرد ایجاد می كند.۱۰
در آغاز نوجوانی، كودكان بیش تر به دوره سریعی از رشد جسمانی (جهش) گام می گذارند و صفات ثانویه جنسی در آن ها بروز می كند. این تغییرات در دوره ای تقریباً دو ساله رخ می دهد و با بلوغ جنسی به اوج خود می رسد. نشانه بلوغ شروع قاعدگی در دختران و احتلام در پسران می باشد كه معمولاً در دختران از سن ۹ ـ ۱۲ سالگی و در پسران دو سال دیرتر ظهور می یابد. تا سنین ۱۱ سالگی متوسّط قد و وزن دختر و پسر یكسان است و از آن پس دختران پیشی می گیرند و پس از دو سال، پسران جلو می افتند و تا آخر عمر این روند ادامه دارد. البته تفاوت های فردی را نباید از نظر دور داشت، چه بسا بعضی از پسران زودتر از دختران بالغ شوند. آب و هوا و مناطق جغرافیایی و نوع تغذیه در سرعت بلوغ اثر می گذارد.
● انواع تغییراتی كه با شروع دوره نوجوانی رخ می دهد عبارت است از:
الف. تغییر در اندازه بدن: در دوران ۳ تا ۴ ساله بلوغ، قریب ۲۰ ـ ۳۰ كیلو گرم به وزن و ۲۰ ـ ۳۰ سانتی متر به قد نوجوان اضافه می گردد. در این دوران به طور كلی، هم اعضای بیرونی متحول و دست خوش تغییر می گردد و هم اعضای درونی.
ب. رشدصفات اولیه جنسی: اندام های جنسی كه وظیفه تولید مثل را بر عهده دارند دراین دوره رشد می كنند. این تغییرات بر اثر فعالیت غدد هیپوفیز، آدرنال (فوق كلیوی) و غدد جنسی به وجود می آید.
ج. رشد صفات ثانویه جنسی: از هنگام بلوغ تفاوت های دختر و پسر كاملاً آشكار می گردد و هر قدر بلوغ بیش تر پیشرفت كند این تفاوت ها بیش تر می شود. این صفات عبارت اند از: رشد عمومی مو در بدن، تغییرات پوستی، فعالیت بیش تر غدد چربی، تغییرات صدا كه به صورت صدای زیر در دختران و صدای بم در پسران ظاهر می گردد.
